Eenzaamheid komt nooit alleen

Donker zijn de dagen, licht is de stemming. Die tijd van het jaar is het, met vieringen aan de horizon terwijl de zon wegkruipt. Familie en vrienden schuiven aan voor het kerstmaal, hoog heffen zij de bubbels om op het nieuwe jaar te toosten. Feest!

Tekst Rob Vunderink • Foto Marcel Krijgsman

Feest? Lang niet voor iedereen. Aan de genietende meerderheid schuift stilletjes een duistere wolk van eenzaamheid voorbij, elk jaar weer, waarin weduwen en weduwnaren het verlies van hun dierbaren betreuren, kinderen huilen om de scheiding van hun ouders, studenten alleen op hun kamer spiritualiteit putten uit een fles – het leger der troostelozen is groot.

‘All the lonely people, where do they all come from?’

The Beatles zongen hun Eleanor Rigby in 1966.

Eenzame mensen komen nergens vandaan. Ze zijn er altijd geweest en nooit zullen ze verdwijnen. Wat niet betekent dat je ze in hun sop gaar moet laten koken.

Iemand die zich het lot van de eenzamen aantrekt, is Frits Mertens. Als vrijwilliger bij de Luisterlijn leent hij zijn oor aan de ontelbare schare bellers die behoefte hebben aan warme aandacht.

„Dan belt iemand ’s avonds”, aldus de 66-jarige Frits op het kantoor van de Luisterlijn in Nijmegen. „en zegt: ik wil nog wel even een stem gehoord hebben voor ik ga slapen. Dat betekent dus dat de beller de hele dag niemand gesproken heeft. Dat is echt eenzaamheid. Hoeveel moeite is het om dan iets te betekenen voor een ander?”

De Luisterlijn opereert landelijk en volgens het principe van de Amerikaanse supermarkt: ‘Always open’.

„Het is een bijzonder idee”, vult woordvoerder Bonnie van ’t Foort van de Luisterlijn aan, „waar ik wel eens aan denk als ik er ’s nachts even uitga, dat je weet dat er op datzelfde moment gesprekken aan de gang zijn met onze mensen.”

Duizelingwekkend zijn de cijfers die de behoefte aan een luisterend oor illustreren: jaarlijks 350.000 telefoongesprekken plus nog eens 25.000 uitwisselingen per chat of e-mail.

‘She’s leaving home after living alone for so many years.’

Opnieuw de Beatles, ditmaal op hun album Sergeant Pepper. Een tiener ontvlucht het ouderlijk huis, haar ouders vol onbegrip achterlatend want ‘we gaven haar alles wat we voor geld konden kopen’. 

Inderdaad, je kunt ook eenzaam zijn in gezelschap. Of je senang voelen in je uppie. Eenzaamheid is een gevoel. Een gevoel dat vrijwilliger Frits maar al te goed kent.

„Mijn vrouw heeft een atypische vorm van alzheimer. Ik ben gestopt met werken net voordat ik zestig was, nadat ik had besloten: ik ga er voor haar zijn, punt uit. Ik wist dat door deze beslissing mijn leven er plotseling heel anders uit zou zien. Veel dingen doen die niet echt voldoening geven.” Er verschijnt een zweem van een lach rond zijn mond.

Mantelzorger Frits zag zijn wereldje steeds kleiner worden. Hij nam een aantal weken vrij, raapte zichzelf bijeen en besloot vrijwilligerswerk te gaan doen.

„Als ik er niet iets bij zou gaan doen, zou ik het niet trekken, besefte ik. Ik meldde me bij de telefonische hulpdienst Sensoor, zoals de naam toen luidde, en kon er aan de slag. Dat bleek een heel goede keuze. Het is een heel ander soort voldoening die je hier krijgt, van een andere categorie dan het verzorgen en luisteren thuis, waar ik inmiddels moet gokken wat mijn vrouw bedoelt als ze iets zegt. Ik heb nu een heel andere vrouw dan waarmee ik toen getrouwd ben. Haar hele persoon is aardig uitgehold. En dat is niet iets om jaloers op te zijn. Hier, bij de Luisterlijn, kan ik heel veel voor mensen betekenen. Dat geeft voor mij wel een stuk zinvolheid aan het leven.”

Voor Frits snijdt het mes aan twee kanten: zelf heeft hij behoefte aan contact en anderen geeft hij aandacht. In zijn geval krijg je een soort Luisterlijn in het kwadraat.

Er zijn mensen die de Luisterlijn bellen met de mededeling dat ze een eitje gaan bakken. Soms is er spanning die ze willen verminderen, bijvoorbeeld als ze op sollicitatiegesprek moeten. Heel af en toe komt het ook voor dat ze het leven niet meer zien zitten.

Frits: „Zelf ingrijpen kunnen wij als vrijwilliger niet. Mensen bellen anoniem, we zien hun nummer niet en ze hoeven hun naam niet te geven. Wij van onze kant zijn ook anoniem. In die zin kun je dus niets doen. Ik heb wel een paar keer gezegd dat iemand 112 moest bellen, liefst met een andere telefoon, zodat ik kon horen dat het inderdaad gebeurde.”

Er is geen limiet aan de duur van een gesprek en ook niet aan het aantal gesprekken. „Een gesprek kan twintig minuten duren, maar ook langer”, zegt Jacolien van Weelden, als trainer aan de Luisterlijn verbonden. „Zit iemand vol emoties zit of is er angst, dan ga je niet denken: de tijd zit erop, we gaan stoppen. Je gaat door zolang iemand het nodig heeft.”

„Belangrijk is mensen los te krijgen over het waarom van hun eenzaamheid”, zegt Frits. „Het gaat om het verhaal achter het verhaal. Is iemand gescheiden, was er een sterfgeval, of is er sprake van ontslag? Eenzaamheid komt nooit alleen.”

Onder volwassenen vanaf 19 jaar stelt 43 procent zich eenzaam te voelen. Dat was de uitkomst van een onderzoek in opdracht van Volksgezondheid drie jaar geleden. Sinds koning Willem-Alexander bij het voorlezen van de Troonrede in 2013 het woord ‘participatiemaatschappij’ in de mond nam, hebben bezuinigingen op de zorg ertoe geleid dat ouderen steeds vaker zelfstandig moesten blijven wonen. Bij die groep groeit de eenzaamheid hard.

„Ik zoek gezelschap”, valt te beluisteren onder een groepje dames op leeftijd als antwoord op de vraag waarom ze meedoen met Deel de dag. Op werkdagen komen ze naar een Nijmeegs wijkcentrum voor de dagbesteding die Sterker Sociaal Werk er biedt.

In de keuken helpt coördinator dagbesteding Monique Kikkert met het bakken van pannenkoeken. Verderop voert de oudste dame het hoogste woord.

„Mijn man is 84 geworden”, zegt Madeleine. „Ik was 3 jaar jonger. Ik had tegen hem gezegd: als jij doodgaat, moet ik er nog drie jaar bij krijgen, anders is het niet eerlijk. Deze week word ik honderd.”

Op één na zijn alle dames weduwe. Op andere dagen komen er ook heren. Voor ieder van hen is Deel de dag belangrijk in de strijd tegen de eenzaamheid. De activiteiten en het sociale contact hier houden hen scherp, vinden ze. Op het centrum houden de deelnemers zich onledig met geheugenspelletjes, een djembe-workshop, museumbezoek, rummicub, gymnastiek, sjoelen en ander vermaak.

Ook tijdens vakanties en feestdagen gaat Deel de dag door. In de sociale opvang mogen geen gaten vallen. „Er is ook een signaleringsfunctie”, zegt Kikkert. „Als iemand niet komt opdagen, gaan we kijken wat er aan de hand is.”

Voor ouderen die minder intensieve begeleiding nodig hebben, zijn er de gevarieerde instuif-activiteiten van Goede dag. Dat stopt wel in de vakantie.

Eenzaamheid kent geen leeftijd, stand of rang. Heel Nederland heeft via de media kennis kunnen maken met de 25-jarige Nadï van de Watering uit Nijmegen. Zij probeerde via de hashtags #eenzamejongeren en #maatjegezocht op Twitter uit haar isolement te komen. Haar missie lijkt vooralsnog geslaagd.

En wat dacht je van de jonge vrouw van adellijke komaf die twee jaar lang in de goot leefde in de Londense wijk Soho? Terwijl ze daarvoor de hitparade had bestormd en de vriendin was geweest van Rolling Stone-zanger Mick Jagger? Vrienden plukten Marianne Faithfull van de straat en leverden haar af bij de rehab. Iets minder heftig is het verhaal van actrice Carice van Houten, wier ouders waren gescheiden, en die gedurende haar schooltijd met haar ziel en toilettas onder de arm van klasgenootje naar klasgenootje hopte. Beide dames zijn aan de eenzaamheid ontsnapt en goed terechtgekomen, gezien hun huidige bankrekeningen van meer dan zes cijfers.

Eenzaamheid kan slecht aflopen, waarschuwt de psychiatrie. Zoek hulp, luidt het advies van eenzaamheidsexpert Jeanette Rijks, want langdurige eenzaamheid kan leiden tot een psychische stoornis.

Er klinken waarschuwingen tegen tijdelijke oplossingen. Hulp en opvang die beperkt zijn in tijd, werken niet, want daarna slaat de eenzaamheid weer even hard toe. Hoe hard dat is, klinkt door in Billy Joels Piano Man: ‘They’re sharing a drink they call loneliness, but it’s better than drinking alone.’